Kontrowersje wokół Izby Kontroli Nadzwyczajnej i Spraw Publicznych mogą wpłynąć na przyszłość polskiej demokracji. Dlaczego jej decyzje są tak istotne?

Izba Kontroli Nadzwyczajnej i Spraw Publicznych Sądu Najwyższego, utworzona w 2018 r. w ramach reform PiS, budzi kontrowersje w środowisku prawniczym i społecznym. Odpowiedzialna za protesty wyborcze i ważność wyborów, jest w centrum debat po wyborach prezydenckich. Jej status prawny i skład, kwestionowane przez TSUE i ETPCz, wywołują spory o niezależność. Dlaczego? Oto powody.

Członkowie Izby Nadzwyczajnej i Spraw Publicznych: Aleksander Stępkowski, Adam Redzik, Paweł Wojciechowski.
Członkowie Izby Nadzwyczajnej i Spraw Publicznych: Aleksander Stępkowski, Adam Redzik, Paweł Wojciechowski. Foto: Marcin Obara / PAP
Izba Kontroli Nadzwyczajnej i Spraw Publicznych została utworzona w ramach szeroko zakrojonych zmian w polskim sądownictwie wprowadzanych przez PiS. Jej kompetencje obejmują między innymi rozpatrywanie skarg nadzwyczajnych, protestów wyborczych oraz stwierdzanie ważności wyborów i referendów. Jednak od początku jej istnienia pojawiły się zarzuty, że izba ta nie spełnia standardów niezależności i bezstronności, co jest fundamentem niezawisłego sądownictwa.

Głównym źródłem kontrowersji jest sposób powoływania sędziów do IKNiSP. Wszyscy jej członkowie zostali wybrani przez Krajową Radę Sądownictwa ukształtowaną na podstawie nowelizacji z 2017 r., która zmieniła zasady wyboru członków KRS. Zamiast sędziów wybieranych przez środowisko sędziowskie, 15 członków KRS jest obecnie wskazywanych przez Sejm, co wielu ekspertów uznaje za upolitycznienie tego organu. W efekcie sędziowie powołani przez tak zwaną neo-KRS są określani jako “neo-sędziowie”, a ich nominacje budzą wątpliwości co do zgodności z konstytucją oraz międzynarodowymi standardami niezależności sądownictwa

Orzeczenia TSUE (na przykład wyrok z 21 grudnia 2023 r.) oraz ETPCz (na przykład sprawa Wałęsa przeciwko Polsce z 23 listopada 2023 r.) jednoznacznie wskazują, że IKNiSP nie spełnia wymogów “niezależnego i bezstronnego sądu ustanowionego ustawą” w rozumieniu prawa unijnego i Europejskiej Konwencji Praw Człowieka. TSUE odmówił nawet odpowiedzi na pytanie prejudycjalne zadane przez IKNiSP, stwierdzając, że nie jest ona sądem w rozumieniu prawa UE. Podobne stanowisko wyraził Sąd Najwyższy w uchwale trzech połączonych izb z 23 stycznia 2020 r., wskazując, że sędziowie IKNiSP nie spełniają kryteriów niezawisłości z powodu wadliwej procedury ich powoływania.

W skład izby wchodzą: Leszek Bosek, Paweł Czubik, Tomasz Demendecki, Marek Dobrowolski, Elżbieta Karska, Paweł Księżak, Joanna Lemańska, Oktawian Nawrot, Janusz Niczyporuk, Grzegorz Michał Pastuszko, Tomasz Przesławski, Adam Redzik, Mirosław Sadowski, Aleksander Stępkowski, Maria Szczepaniec, Krzysztof Wiak, Paweł Wojciechowski, Grzegorz Żmij.

Wszyscy wymienieni sędziowie zostali powołani na wniosek neo-KRS, co według autorytetów prawnych, takich jak prof. Włodzimierz Wróbel czy prof. Marek Safjan, czyni ich status wątpliwym pod względem zgodności z prawem. Prof. Wróbel wprost określił IKNiSP jako “organ pozasądowy”, wskazując, że jej orzeczenia nie mają pełnej mocy prawnej.

Dyskusja o IKNiSP nabrała szczególnego znaczenia po wyborach prezydenckich, w których – według wyników ogłoszonych przez Państwową Komisję Wyborczą – zwyciężył Karol Nawrocki (50,89 proc.) nad Rafałem Trzaskowskim (49,11 proc.). IKNiSP jest odpowiedzialna za rozpatrywanie protestów wyborczych oraz ostateczne stwierdzenie ważności tych wyborów, co stawia ją w centrum kryzysu konstytucyjnego.

Do Sądu Najwyższego wpłynęło ok. 56 tys. protestów wyborczych, z których wiele dotyczy domniemanych nieprawidłowości, takich jak błędne wpisywanie głosów w protokołach czy zamiana głosów między kandydatami w niektórych obwodach. Przykładowo, zgłoszono przypadki w Krakowie i Mińsku Mazowieckim, gdzie głosy oddane na Trzaskowskiego zostały przypisane Nawrockiemu. Prokurator Generalny Adam Bodnar, powołując się na orzecznictwo TSUE i ETPCz, złożył wnioski o wyłączenie sędziów IKNiSP z rozpatrywania tych protestów, argumentując, że izba ta nie jest sądem w rozumieniu konstytucji. Zaproponował, aby sprawy wyborcze przekazać Izbie Pracy i Ubezpieczeń Społecznych, której status nie budzi takich wątpliwości

Tymczasem pierwsza prezes Sądu Najwyższego, Małgorzata Manowska, broni IKNiSP, twierdząc, że podważanie jej kompetencji wynika z “nieznajomości prawa” lub jest motywowane politycznie. Jednak liczba protestów oraz ich potencjalny wpływ na wynik wyborów (różnica między kandydatami wyniosła zaledwie 1,78 proc.) sprawiają, że decyzje IKNiSP mogą mieć kluczowe znaczenie dla legitymizacji procesu wyborczego.

Kontrowersje wokół IKNiSP mają głębsze konsekwencje dla polskiej demokracji i praworządności. Jeśli izba, której status jest kwestionowany, orzeknie o ważności lub nieważności wyborów, może to podważyć zaufanie społeczne do procesu wyborczego. W przypadku stwierdzenia nieważności wyborów przez IKNiSP, kluczową rolę odegra marszałek Sejmu, Szymon Hołownia, który może zostać zmuszony do tymczasowego przejęcia obowiązków prezydenta do czasu nowych wyborów. Taki scenariusz grozi pogłębieniem kryzysu konstytucyjnego

Ponadto IKNiSP, jako organ powołany w ramach reform PiS, jest postrzegana przez krytyków jako narzędzie polityczne, służące do zabezpieczania interesów partii rządzącej w latach 2015–2023. Jej decyzje w sprawach takich jak sprawozdania finansowe PiS czy mandaty poselskie Mariusza Kamińskiego i Macieja Wąsika tylko wzmacniają te zarzuty.